مواد موثره گیاهان دارویی دو نوع هستند :
نوع اول مواد حاصل از سوخت و ساز اولیه { اساسأ ساکارید} یا مواد مورد نیاز و حیاتی، که در همه ی گیاهان سبز با عمل فتوسنتز به وجود می آیند.
نوع دوم مواد حاصل ازسوخت و ساز ثانویه که در اثر جذب ازت توسط گیاه تولید می شوند. این تولیدات ظاهرأ اغلب برای گیاه بدون فایده هستند، ولی بر عکس اثرات درمانی آنها قابل توجه است. منظور از این ترکیبات اسانس های روغنی ( یا اسانس طبیعی )، رزین ها و آلکالوئیدهای مختلف نظیر تریاک است.
عمومأ این مواد در حالت طبیعی به طور خالص یافت نمی شوند و به حالت ترکیب با عناصر دیگری همراهند که به صورت مکمل اثرات آنها را تقویت می کنند. با این حال حتی اگرگیاه دارویی فقط یک ماده فعال داشته باشد باز اثر آن روی بدن انسان مفید تر از همان ماده در حالت به دست آمده از سنتز شیمیایی است.
مواد موجود در گروههای اصلی :
1- آلکالوئیدها : ترکیبات پیچیده ی ازت دار بوده و نوع بازی آن ها معمولأ اثرات قوی فیزیولوژیک دارد. ضمنأ آنها اکثرأ سموم گیاهی بسیار موثر و دارای اثرات خاصی نیز هستند.
الکالوئیدها را بر حسب ترکیبات شیمیایی و خصوصأ ساختمان ملکولی آنها در چندین دسته و گروه تقسیم بندی می کنند.
الف) فنیل آلانین : کاپسائیسین در فلفل- کلشیسین در ارکیده
ب ) آلکالوئید ایزوکینولئیک : مرفین، اتیل مرفین، کدئین، پاپاورین ، آلکالوئیدهای ایندولیک : ارگومترین، ارگوتامین از زنگ غلات
ج ) آلکالوئیدهای کینولئیک : شاخه برگدار سداب معمولی
د ) آلکالوئیدهای پیریدیک و پیپریدیک : ریسینین در کرچک - تری گونلین در شنبلیله - کونین(سم خطرناک ) در شوکران کبیر.
ه ) آلکالوئیدهای استروئید : ریشه بنفشه معطر - تاج الملوک (آکونیتین به عنوان مثال )

گلوکوزید ها :
از سوخت و ساز ثانویه ی گیاه حاصل و از دو قسمت تشکیل شده اند.
یک قسمت آن مانند گلوکز محتوی قند و در اکثراوقات غیر فعال است و اثر مناسبی روی حلال بودن گلوکوزید و جذب آن حتی انتقال ان از یک عضو به عضو دیگر دارد. اثر درمانی مربوط به قسمت دوم است که به ان اگلیکن { یا اگلوکن } گفته می شود .بر حسب ترکیبات به انواع زیر تقسیم می شود :
1- تیو گلوکوزیدها : حاوی گوگرد که به طور آلی به آن متصل ( خانواده کلم )
2- گلوکوزیرهای مشتق از اسید سیانیدریک : که از ترکیبات سیانیدریک متصل به یک قند تشکیل می شود. ( با تاثیر آنزیم آنها تجزیه (( اغلب در دهان انسان )) و به اسید سیانیدریک آزاد که یک نوع سم است تبدیل می شود. ) بادام تلخ – گل آقاطی سیاه – آلو و برگ گیلاس
3- گلوکوزیدهای آنتراکینونیک : در اکثر موارد پیگمانهای شفافی هستند که به آسانی مورد اشتباه قرار می گیرند – آنها 6 – 8 ساعت بعد از جذب اثر ملین دارند ( ساقه زیر زمینی ریوند )
4- کاردیوگلوکوزیدها ( گلوکوزیدهای دیژیتال ) : مواد بسیار مهمی هستند و به مقدار کمی فعالیت قلب را تنظیم می کند بر حسب ساختمان شیمیایی آنها را به :
کاردنولیدها : گل انگشتانه – موگه و آدونیس و بوفادینول ها ( ریشه هلبور) تقسیم می کنند .
5- گلوکوزیدهای فنلیک : متعلق به گروه عناصری هستند که اثرات و در بیش تر موارد عطر خاصی نیز دارد. به همین دلیل برخی مواقع آنها را در میان عناصر معطر طبقه بندی می کنند (مشتقات سالیسیلیک موجود در پوست درخت بید، ریش بز، جوانه های صنوبر آربوتین و متیل آربوتین موجود در بوسرول، مورد و خزه ).
ساپونین ها :
در بسیاری از گیاهان دارویی وجود دارند. از نظر علم شیمی به وسیله ی ریشه گلوکوزیدیک (گلوکز،گلکتوز) که متصل به ریشه اگلیکون است مشخص می شوند. خاصیت اصلی فیزیکی آنها کاهش شدید فشار سطحی آب است.
تمام ساپونین ها کف زیادی دارند و از پاک کننده های عالی هستند. انها یک خاصیت دیگر نیزدارند و آن عبارتست از توانایی همولیز کردن گلبولهای قرمز بدین ترتیب است که هموگلوبین موجود در آنها را آزاد می کند و این چیزی است که غیر قابل مصرف بودن برخی از آنها را به علت سمی بودنشان را توجیه می کند.
ساپونین ها مخاط را تحریک می کنند و سبب شل شدن مخاط روده می شوند و همراه با مصرف گیاهی نطیر بنگ سفید – ریشه شیرین بیان و چوبک باعث افزایش ترشحات شش ها و یا به عبارتی خلط آور ( اکسپکتورانت ) می شوند. از آنها به عنوان مسهل و ضد عفونی کننده مجاری ادرار ( برگ درخت زبان گنجشک ، ریشه آنونین خاردار ) نیز استفاده می شود. ریشه معروف جینسینگ که در چین ، کره ، خاوردور و روسیه یافت می شودهم سرشارست از ساپونین .

مواد تلخ :
این مواد تلخ مزه اند و ضمن تحریک اشتها ترشح شیره معده را نبز زیتد می کند. فارماکولوژی این مواد را مواد تلخ موجود در گیاهان ترپنیک می نامند که باعث آزاد سازی آزولن و همچنین گلوکوزیدهایی با ساختمان های مختلف بیوشیمیایی می شوند.
به عنوان مثال اولین گروه شامل عصاره های تلخ افسنتین و باد آورد می شوند.
و گروه دوم که بسیار معمول ترند شامل عصاره گیاهان خانواده جینتیاناسا ، گل گندمیان و غیره می شود .
تانن ها :
این مواد دارای ترکیبات شیمیایی مختلفی هستند، خاصیتی مشترک دارند و آن این است که توانایی انعقاد آلبومین ها، فلزات سنگین و آلکالوئیدها را دارند. آنها در آب محلول هستند و استفاده طبی از آنها اساسأ به خاطر خاصیت قابض بودنشان است. خاصیت انعقاد آلبومین های مخاطی و بافتی ، اثراتی از قبیل کاهش تحریکات و درد و متوقف نمودن خونریزی های کوچک را دارد.
جوشانده و سایر حالات داروهایی که سرشار از تانن هستند، در اکثر مواردبه صورت مصارف خارجی علیه تورم حفره دهانی ، زکام برونشیت ، خونریزی موضعی ، روی سوختگی و ورم حاصل از سرمازدگی ، زخم ، بواسیر و تعرق بیش از حد به کاربرده می شوند.
در مصارف داخلی نیز در موارد زکام معده ای ، اسهال ، عفونت های مثانه و همچنین به عنوان ( آنتی دوت ) پادزهر در هنگام مسمومیت با آلکالوئیدهای گیاهی به کار می روند.
اسید تانیک که از پینه های درخت بلوط ( مازو ) به دست می آید اغلب در داروسازی مورد استفاده بوده و برای تهیه آن از پوست درخت بلوط، برگ گردو، برگ و میوه مورد، برگ تمشک وغیره استفاده می شود.

ایران دارای قابلیت های گسترده‌ای در زمینه گیاهان دارویی است . پاره‌ای از دلایل آنرا می‌توان چنین بر شمرد: ایران کشوری وسیع و با گستردگی قابل توجهی در طول و عرض جغرافیایی است و به جهت تنوع اقلیمی و موقعیت نسبی ویژه‌ای که در این منطقه از جهان دارد این وضعیت منجر به پیدایش بیش از 7500 گونه گیاهی در کشور شده و گفته می‌شود تنوع گیاهی ایران به تنهایی، چیزی در حدود تمام قاره اروپا است(2). بسیاری از این اقلام گیاهی را (‌بنا بر یک ادعا بین 10 تا 15 درصد )(3) گیاهان دارویی تشکیل میدهد. این تنوع اکولوژیکی هم از جهت گیاهان داروئی که در عرصه‌های طبیعی میتوان یافت و هم از جهت کشت و اهلی کردن این گیاهان زمینه مناسبی را فراهم می سازد و سابقه تاریخی طولانی و درخشانی از شناسایی و کاربرد گیاهان دارویی و طب سنتی و دانش بومی آن در ایران وجود دارد؛ حتی در زمان حاضر که طب جدید با داروهایی جدید و عمدتاً غیرگیاهی در ایران به شدت رواج یافته، هنوز بازار داخلی قابل توجهی برای گیاهان دارویی وجود دارد. این بازار شامل 6 هزار عطاری توزیع کنندة این گیاهان است. تعداد 72 شرکت در زمینه گیاهان ،وجود مراکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی در تمام استانهای کشور و فعالیتهایی که این مراکز درخصوص گیاهان دارویی انجام میدهند نیز به عنوان پتانسیل جدیدی مطرح است و می‌تواند زمینه خوبی برای شناسایی اقلام بومی و امکان شناسایی کاربردهای گیاهان فراهم نماید.
بررسی ارقام تولید زراعی سه ساله : 78-77-1376 در کشور نشان دهنده این است که حتی بازار داخلی ما نیز برای اغلب اقلام مورد نیاز خود به علت تولید ناچیز به شکل زراعی، یا وابسته به مراتع و یا وابسته به خارج است . سه قلم اصلی زراعی شامل زیرة سیاه و سبز، گشنیز و رازیانه با تفاوتی چشمگیر در مقایسه با دیگر اقلام قرار می‌گیرند. این اقلام به اضافة شیرین بیان چهار قلم اصلی گیاهان دارویی صادراتی کشور را تشکیل میدهند که صادرات بقیه اقلام در مقایسه با آنها ناچیز است. زراعی بودن تولید سه قلم از چهار قلم اصلی صادراتی حاکی از اهمیتی است که تولید زراعی گیاهان می‌تواند به جای روشهای جمع آوری آزاد از طبیعت داشته باشد. عمده اقلام صادراتی گیاهان دارویی را هم از نظر ارزش و هم از نظر حجم همان گیاهان زراعی تشکیل میدهد. مشکلات عمده در زمینه تولید و صادرات گیاهان دارویی را می توان چنین بر شمرد: گران تمام شدن قیمت محصولات نسبت به بسیاری از کشورهای صادر کننده ، عدم شناخت مکفی از بازارهای خارجی و عدم ارتباط مستقیم با خریداران اصلی. مشکل سطح استاندارد و عدم سرمایه گذاری کافی دولتی در زمینه شناخت بازارهای خارجی و عدم آموزش صادر کنندگان (4)‌. در مصاحبه با صادر کنندگان مشخص گردید که معضل اصلی در مورد این محصولات گران تمام شدن قیمت آنها نسبت به دیگر کشور ها است.
با توجه به جمیع بررسی ها و تحقیقات به علم آمده مشکل اصلی در حال حاضر در تولید دیده نمی‌شود بلکه مشکل اصلی را باید در بازار این محصولات جستجو کرد و نیز مسئله عدم فرآوری محصولات نیز مطرح است. اقدامات خوبی در زمینه استقرار بسیاری از اقلام صورت گرفته و امکان کشت اقلام زیادی فراهم گشته است. تولید اقلام گیاهان دارویی می باید به صورت اندیشیده و با توجه به نیاز های بازار به صورت تدریجی گسترش یابد. بر روی گیاهانی که از خارج وارد می‌شود فعالیت بیشتری صورت گیرد (‌همچون سنبل الطیب) چنانچه بر ‌روی گیاهانی که بیشتر -‌کاربر-‌ هستند تا -سرمایه بر- ‌کار شود می‌توان اشتغالزایی بیشتری برای فعالیت روی گیاهان دارویی متصور شد. احداث بانک اطلاعاتی مفید، جامع و روز آمد سازی آن در امر برنامه‌ریزی برای گیاهان دارویی می‌تواند بسیار مفید باشد (‌5)‌.
 

منابع:‌

1-وجدانی،‌حمیدرضا(1381)گیاهان دارویی وکاربردآنهادردامپزشکی ودامپروری.مجله دامدار،سال یازدهم،شماره145 ص 12-10.
2-دفتر امور گل و گیاهان زینتی (1379). مروری بر وضعیت تولید گیاهان دارویی . ص 5.
3-ابراهیمی ، علی (1374). چکیده مقالات همایش ملی گیاهان دارویی ایران 26-24 بهمن ماه 1374.
4- وجدانی، حمیدرضا (1380). بررسی تولید و صادرات گیاهان دارویی ایران. ارائه شده در همایش ملی گیاهان دارویی ایران. کرج، موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور.
5-وجدانی، حمیدرضا (1381). گزارش نهایی طرح تحقیقاتی: ارزیابی اقتصادی تولید و فرآوری گیاهان دارویی استان همدان با هدف بازار یابی صادرات. وزارت جهاد کشاورزی مرکز تحقیقات منابع طبیعی و امور دام کشور.